شخصی

 

زندگی

اقبال در سیالکوت، که امروزه در ایالت پنجاب پاکستان واقع شده‌است، به دنیا آمد. نیاکان او از قبیله سپروی برهمنان کشمیر بودند و در سده هفدهم میلادی، حدود دویست سال پیش از تولد او، اسلام آورده بودند. پدر او مسلمانی دیندار بود. اقبال قرآن را در یکی از مساجد سیالکوت آموخت و دوران راهنمایی و دبیرستان خود را در کالج میسیونری اسکاتلند (Scotch Mission College) گذراند. تحصیلات او در رشته فلسفه در دانشگاه لاهور آغاز شد و مدرک کارشناسی ارشد فلسفه را در سال 1899م با رتبه اول از دانشگاه پنجاب دریافت کرد. وی پس از آن از دانشگاه کمبریج و دانشگاه مونیخ مدرک دکترای خود را در رشته فلسفه گرفت.

 

اقبال در دوره کارشناسی ارشد با توماس آرنولد ارتباط نزدیکی پیدا کرد و در اروپا نیز با با ادوارد براون و رینولد نیکلسون مراودات علمی داشت.

اقبال در دوران جنگ جهانی اول در جنبش خلیفه که جنبشی اسلامی بر ضد استعمار بریتانیا بود، عضویت داشت. وی با مولانا محمد علی و محمد علی جناح همکاری نزدیک داشت. وی در سال 1920 در مجلس ملی هندوستان حضور داشت اما از آنجا که گمان می‌کرد در این مجلس اکثریت با هندوها است پس از انتخابات 1926 وارد شورای قانونگذاری پنجاب شد که شورایی اسلامی‌بود و در لاهور قرار داشت. در این شورا وی از پیش‌نویس قانون اساسی که محمد علی جناح برای احقاق حقوق مسلمانان نوشته بود حمایت کرد. اقبال در 1930 به عنوان رئیس اتحادیه مسلمانان در الله‌آباد و سپس در 1932 در لاهور انتخاب شد.

اقبال همواره کوشیده‌است که مردم را آگاه کرده و از بند استعمار برهاند؛ ازاین رو نگاهی ژرف به کشورهای استعمارشده? اسلامی پیرامون خود داشت و با نظر به ویژگی‌های سیاسی آن زمان و اندیشه‌های اسلامی، او پذیرش ویژه‌ای پیدا کرد. دلیل دیگر چهره? فرامرزی وی را می‌توان در پیوستگی فرهنگی و تاریخی و مذهبی کشورش با برخی کشورهای همسایه مانند ایران و افغانستان دانست.

هرچند که اقبال بی‌گمان دلبستگی فراوانی به ایران داشته‌است و برخی از ملی‌گرایان نیز آن را ستوده‌اند ولی بیشتر گمان می‌رود که اینان برای همسو کردن خود با دیگران این کار را کرده‌اند و دلیل‌هایی که برای ستودن اقبال آورده‌اند چندان استوار نیست.

ارتباط با فلسفه 

اقبال یکی از فیلسوفان بزرگ اسلام است که منبع فکرشان با قرآن ارتباط دارد. اقبال معتقد است که روح قرآن با تعلیمات یونانی سازگاری ندارد و بسیاری از گرفتاری‌ها از اعتماد به یونانی‌ها ناشی شده‌است. از نظر وی از آن‌جا که روح قرآن به امور عینی توجه داشت و فلسفه یونانی به امور نظری می‌پرداخت، کوشش مسلمانان برای فهم قرآن از منظر تعالیم یونانی محکوم به شکست است.

 

در باب فهم تجربی و پوزیتیو او معتقد است که اندیشه? مسلمانانی مانند ابن‌حزم در خصوص ادراکات حسی به‌عنوان منبع شناخت و میه در تبَیُّن اهمیت روش استقراء، کندی در خصوص احساس متناسب با انگیزه و استعمال آن در روان‌شناسی، مقدمات نظری مباحث تجربی جدید غرب را پدیدآورد.اقبال شکوفایی روش تجربه و مشاهده را در تمدن اسلامی در نتیجه? جدال ممتد با اندیشه یونانی می‌داند. وی در تأیید پیشگامی مسلمین در روش تجربی شاهد مثال‌هایی را از آثار و نظریه‌های علمی جاحظ و ابن مسکویه در نظریه? تکامل، بیرونی در ریاضیات و مسئله? زمان، خوارزمی در جبر و اعداد و عراقی و خواجه محمد پارسا در روان‌شناسی دینی ذکر می‌کند.

 

دیدگاه‌های فلسفی اقبال، به شدت تحت تأثیر اندیشه‌های آنری برگسون بوده‌است. اقبال، برگسون را اولین‌بار در سال 1932 در یک همایش ملاقات نمود. اقبال کتابی با عنوان «حقیقت و حیرت: مطالعه? بیدل در پرتو اندیشه‌های برگسون» نیز نوشته‌است که در آن اندیشه‌ها و نگاه فلسفی برگسون و بیدل را بررسی و مقایسه نموده‌است.

دلبستگی به مولانا 

دل‌بستگی و وابستگی اقبال به مولانا را می‌شود از جنس همان عشق پرسوز و گدازی دانست که خود مولانا را به شمس تبریزی مجذوب کرده‌است:

 

به کام خود دگر آن کهنه می‌ریز که با جامش نیرزد ملک پرویز

ز اشعار جلال‌الدّین رومی به دیوار حریم دل بیاویز

سراپا درد و سوز آشنائی وصال او زبان‌دان جدائی

جمال عشق گیرد از نی او نصیبی از جلال کبریائی

به‌روی من در دل بازکردند ز خاک من جهانی سازکردند

ز فیض او گرفتم اعتباری که با من ماه و انجم سازکردند

خودی تا گشت مهجور خدائی به فقر آموخت آداب گدائی

ز چشم مست رومی وام‌کردم سروری از مقام کبریائی

آثار

ناله یتیم نخستین اثر اقبال بود. وی آن را در سال 1899 در جلسه سالیانه انجمن حمایت‌الاسلام در لاهور خواند. آثار اقبال به‌طور کلی عبارت‌اند از:

علم‌الاقتصاد: نخستین کتاب درباره? اقتصاد به زبان اردو، چاپ 1903 در لاهور.

تاریخ هند

اسرار خودی (منظوم، فارسی)

رموز بیخودی (منظوم، فارسی)

پیام مشرق (منظوم، فارسی)

بانگ درا (منظوم، اردو)

زبور عجم (منظوم، فارسی)

جاویدنامه (منظوم، فارسی)

پس چه باید کرد ای اقوام شرق (منظوم، فارسی)

احیای فکر دینی در اسلام (انگلیسی)

توسعه? (سیر) حکمت در ایران (انگلیسی)

مثنوی مسافر

بال جبرئیل

ضرب کلیم

ارمغان حجاز

یادداشت‌های پراکنده

حقیقت و حیرت: مطالعه? بیدل در پرتو اندیشه‌های برگسون

مهمترین اثر علامه اقبال کتاب تجدید بنای اندیشه دینی در اسلام (ترجمه? فارسی توسط محمد مسعود نوروزی) است که از 7 فصل با نام‌های زیر تشکیل شده‌است:

فصل 1: «دانش و تجربه دینی»

فصل 2: «آزمون فلسفی جهت رازگشایی از تجربه دینی»

فصل 3: «تصور خدا و معنای نیایش»

فصل 4: «خودانسانی:آزادی و جاودانگی اش»

فصل 5: «روح فرهنگ اسلامی»

فصل 6: «اصل حرکت در ساختار اسلام»

فصل 7: «آیا دین امکان‌پذیر است؟»

کتاب «سخنرانی‌ها، مقالات و نامه‌های علامه اقبال» اثری است که از انگلیسی در سال 1394 ش به فارسی در 450 صفحه توسط محمد مسعود نوروزی ترجمه شده‌است. مقالات این کتاب عبارتند از: وحدت وجود از نگاه جیلانی، تثلیث مسیحی، دیدگاه اسلام درباره? جهان و انسان، اصل برابری و نفی برده داری در اسلام، دموکراسی آرمان سیاسی اسلام، تئوری سلطنت انتخابی، نیچه و مولوی، رد حق‌الهی برای حکومت، فلسفه مگ تاگارت، معاد جسمانی، مقام زن در شرق، اسلام و قادیانیسم، پاسخی به نهرو درباره? ارتداد، و… که شامل مصاحبه‌ها و نطق‌های سیاسی اقبال در مجلس نمایندگان نیز هست.

اقبال  لاهوری یکی از بهترین فلسفه دانان است که عاشقان شعر بخصوص مولانا بوده و آثار زیادی از او به جا مانده است